نهم آذر روز بزرگداشت «محمد بن محمد بن نعمان»، مشهور به شیخ مفید(مخفی) 

محمد بن محمد بن نُعمان مشهور به شیخ مُفید (۳۳۶ق یا ۳۳۸ق ـ ۴۱۳ق) متکلم و فقیه امامیه در قرن‌های چهارم و پنجم قمری بود. گفته شده شیخ مفید با تدوین علم اصول فقه، روشی جدید در اجتهاد فقهی ارائه داد که راه میانه‌ای بود در برابر دو روش عقل‌گرایی افراطی و اکتفاکردن به روایات بدون توجه به عقل. شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویه مشهورترین استادان شیخ مفید بودند. شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نَجاشی نیز از شاگردان معروف او به شمار می‌روند. المُقنِعَة در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح‌حال‌ امامان شیعه معروف‌ترین آثار شیخ مفید شمرده شده‌اند.

 

 تبار و زندگی

محمد بن محمد بن نعمان^[۱] در ۱۱ ذی‌القعده سال ۳۳۶ق ^[۲] یا ۳۳۸ق ^[۳] در عُکبَری نزدیکی بغداد به دنیا آمد.^[۴]

پدرش شغل معلمی داشت و بدین جهت شیخ مفید به «ابن المعلم» مشهور بوده است. عکبری^{[یادداشت ۱]}و بغدادی نیز دو لقب دیگر او هستند.^[۵] درخصوص ملقب‌شدن به مفید هم گفته‌اند: در مناظره‌ای که با علی بن عیسی رُمانی دانشمند معتزلی داشت، توانست استدلالات طرف مقابل را باطل کند؛ پس از آن رُمانی او را «مفید» خواند.^[۶]

در منابع تاریخی دو فرزند برای مفید ذکر شده است؛ یکی ابوالقاسم علی و دیگری دختری که اسمش در منابع نیامده و همسر ابویعلی جعفری بوده است.^[۷]
شیخ مفید در جمعه، دوم یا سوم ماه رمضان سال ۴۱۳ق درگذشت.^[۸] شیخ طوسی، ازدحام مردم از همه مذاهب برای نماز گزاردن و گریستن در مرگ او را بی‌سابقه توصیف کرده است.^[۹] او چند سالی در خانه‌اش مدفون بود و سپس به سوی مقابر قریش، نزدیک قبر امام جواد(ع) در حرم کاظمین منتقل شد.^[۱۰]

 ویژگی‌های اخلاقی

گفته‌اند شیخ مفید بسیار صدقه می‌داد، فروتن بود، بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و لباس خشن بر تن می‌کرد؛ تا آنجا که وی را «شیخ مشایخ الصوفیه» (استاد استادان صوفیان) خواندند.^[۱۱] ابویعلی جعفری داماد وی، گزارش کرده است که او شب‌ها کم می‌خوابید و بیشتر وقتش صرف مطالعه و نماز و تلاوت قرآن و یا تدریس می‌شد.^[۱۲] در نامه ای که امام زمان(ع) برای شیخ مفید نوشته، او را با عناوین مانند: سَدید (استوار و راست) و ولیِّ رشید خطاب کرده است.^[۱۳]

تحصیلات

مفید قرآن و علوم مقدماتی را نزد پدر فراگرفت. سپس برای ادامه تحصیل همراه پدر، به بغداد رفت و از محدثان، متکلمان و فقهای برجسته شیعه و سنی بهره برد.^[۱۴]

شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، ابن جنید اسکافی (درگذشت۳۸۱ق)، ابن قولویه (درگذشت۳۶۹ق)، ابوغالب زراری (درگذشت۳۶۸ق) و ابوبکر محمّد بن عمر جعابی (درگذشت۳۵۵ق) از مشهورترین استادان شیعی او بوده‌اند.^[۱۵]

شیخ مفید نزد حسین بن علی بصری معروف به جُعَل از اساتید بزرگ معتزله و ابویاسر شاگرد متکلم نامی ابوالجیش بلخی علم کلام آموخت. او همچنین به پیشنهاد ابویاسر در مجلس درس علی بن عیسی رمانی دانشمند معروف معتزلی شرکت کرد.^[۱۶]

وی از حدود ۴۰ سالگی ریاست شیعیان را در فقه، کلام و حدیث عهده‌دار شد و در دفاع از عقاید شیعه، با علماء دیگر مذاهب مناظره می‌کرد.^[۱۷]

جایگاه علمی

شیخ طوسی در کتاب الفهرست، مفید را فردی تیزفهم و حاضرجواب و پیشتاز در دانش‌های کلام و فقه معرفی کرده است.^[۱۸] ابن ندیم از مفید با عبارت رئیس متکلمان شیعه یاد کرده، در علم کلام بر دیگران مقدم دانسته و بی‌همتا توصیف کرده است.^[۱۹]

شیخ مفید را نماینده مکتب کلامی بغداد و برجسته‌ترین شخصیت آن شمرده‌اند که به نقد اندیشه‌های مکتب کلامی قم می‌پرداخت.^[۲۰] گفته شده مکتب فکری بغداد در شیخ مفید به اوج رسید.^[۲۱] گفته شده شیخ مفید، نه عقل‌گرای افراطی بود و نه حدیث‌گرای افراطی، بلکه وی، رویکردی اعتدالی و میانه داشت.^[۲۲]

شیخ مفید شاگردان بسیاری پرورش داد که برخی از آنان علماء صاحب‌نام شیعه بوده‌اند. افراد زیر از جمله آنها هستند:^[۲۳]

• «شیخ مفید در سلسله علمای امامیه، فقط یک متکلم و فقیه سرآمد و برجسته نیست، بلکه فراتر از این، وی مؤسس و سرحلقه جریان علمیِ رو به تکاملی است که در دو رشته کلام و فقه، تا امروز در حوزه های علمی شیعه امتداد یافته است و با وجود بر کنار نماندن از تأثرات تاریخی و جغرافیایی و مکتبی، ویژگی های اصلی و خطوط سیاسی آن همچنان پابرجا مانده است. شیخ مفید نقش مؤثر و تعیین کننده ای در تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت علیهم السلام ، بنیان گذاری شکل و قالب علمی صحیح برای فقه شیعه، آفرینش شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل در فقه و کلام داشت».*https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=2662

تألیفات

شیخ مفید آثار متعددی نگارش کرد که بر اساس فهرست نجاشی تعداد آنها ۱۷۵ کتاب و رساله است.^[۲۵] گفته شده نیمی از این آثار درباره امامت است.^[۲۶] معروف‌ترین اثر شیخ مفید در علم فقه، المُقنَعَة، در علم کلام، اوائل المقالات و در شرح حال‌نگاری امامان، الاِرشاد است.^[۲۷]

مجموعه آثار مکتوب شیخ مفید در مجموعه‌ای چهارده جلدی با عنوان مُصَنَّفات شیخ مفید منتشر شده است. این مجموعه در سال ۱۳۷۱ش، برای برگزاری کنگره جهانی شیخ مفید منتشر شد.^[۲۸]

روش جدید فقهی

شیخ مفید روشی متفاوت با دوره پیش از خود در فقه شیعه پایه‌گذاری کرد. به گفته سبحانی و گرجی، پیش از شیخ مفید دو روش فقهی رواج داشت: روش نخست به صورت افراطی بر روایات مبتنی بود و در آن درخصوص سند و متن روایات دقت کافی صورت نمی‌گرفت.^[۲۹] روش دوم به روایات توجه لازم را نداشت و بیش از حد بر قواعد عقلی تأکید می‌کرد؛ هرچند مانند قیاس با نصوص دینی در تعارض باشند.^[۳۰] شیخ مفید راه میانه را برگزید و روش فقهی جدیدی بنا کرد که در آن ابتدا به کمک عقل اصول و قواعدی برای استنباط احکام تدوین می‌شد. سپس به وسیله این اصول، استنباط احکام از متون دینی انجام می‌گرفت.^[۳۱] بدین جهت وی را تدوین‌کننده دانش اصول فقه دانسته‌اند.^[۳۲]

پس از شیخ مفید، شاگردانش سید مرتضی در کتاب الذریعة الی اصول الشریعة و شیخ طوسی در کتاب العُدَّة فی الاصول، این راه را ادامه دادند.^[۳۳]

حضور در مناظرات علمی

در دوره شیخ مفید گفتگوهای علمی بین علماء بزرگ مذاهب مختلف اسلامی در بغداد برگزار می‌شد. بسیاری از این مناظرات در حضور خلفای عباسی صورت می‌گرفت. شیخ مفید در این جلسات حاضر می‌شد و به نقدها نسبت به مذهب شیعه پاسخ می‌داد.^[۳۴]

در خانه شیخ مفید نیز مجلس بحثی برپا می‌شد که علماء مذاهب گوناگون اسلامی ازجمله معتزله و زیدیه و اسماعیلیه در آن شرکت می‌کردند.^[۳۵]

ماجرای اصلاح اشتباه در فتوا

بر پایه گزارشی، ادعا شده شیخ مفید در صدور فتوایی اشتباه کرده و امام زمان(عج) آن را اصلاح کرده است.^[۳۶] گفته شده کهن‌ترین منبع این گزارش مربوط به ۱۵۰ سال گذشته است.^[۳۷] ضعف منبع توقیع، تعارض فتوا با روایات و فتاوای مشهور، اتهام بی‌سوادی یا عجله در صدور فتوا به شیخ مفید، از دلایل عدم صحت چنین روایتی معرفی شده است؛^[۳۸] علاوه بر اینکه شیخ مفید، در کتاب فقهی خود، المقنعه، به فتوای مشهور در این مسئله تصریح کرده و بر این اساس، صدور چنین اشتباهی از وی به داستان‌سرایی شبیه دانسته شده است.^[۳۹]

بر اساس نقل مذکور که به منابع مکتوب معاصر هم راه یافته است،^[۴۰] مردی روستایی نزد شیخ مفید رفت و از او پرسید که اگر زنی باردار از دنیا برود و جنین در شکمش زنده مانده باشد، باید جنین را با زن دفن کرد، یا آن را درآورد؟ شیخ مفید به مرد گفت که زن را بدون درآوردن فرزند از شکمش دفن کنید. در راه بازگشت، فردی سوار بر اسب خود را به مرد روستایی رساند و گفت که شیخ گفته شکم زن را بشکافید، طفل را بیرون بیاورید و سپس زن را دفن کنید. چندی بعد که مرد روستایی، داستان را برای شیخ مفید نقل کرد، شیخ تعجب کرد و فرستادن فردی برای اصلاح فتوا را انکار کرد و متوجه شد که آن فرد، امام زمان بوده است. شیخ مفید سپس دست از فتوا دادن برداشت، تا آنکه در توقیعی از امام زمان، به وی گفته شد که فتوا بده، و ما آن را اصلاح و استوار می‌کنیم.^{[۴۱] [یادداشت ۲]}

آثار درباره شیخ مفید

درباره شیخ مفید کتاب‌ها و مقالات متعددی نگارش و منتشر شده است. از جمله:

• شیخ مفید پرچم‌دار آزادی اندیشه، سید جعفر مرتضی عاملی
• اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، مارتین مکدرموت،
• شیخ مفید، علی اکبر ولایتی
• مدافع حریم تشیع (مروری بر زندگی و آثار شیخ مفید)، قاسمعلی کوچنانی
• شیخ مفید؛‌ معلم امت اثر احمد لقمانی.^[۴۲]

در فروردین ۱۳۷۲ش (۲۴ تا ۲۶ شوال ۱۴۱۳ق) کنگره جهانی هزاره شیخ مفید در قم برگزار شد. در این کنگره بیش از ۲۵۰ تن از شخصیت‌های علمی از ۲۳ کشور جهان در قالب ارائه مقاله به بررسی اندیشه‌های کلامی، فقهی، تاریخی و حدیثی شیخ مفید و ویژگی‌های عصر او پرداختند. این مقالات در قالب چندین جلد کتاب منتشر شد.^[۴۳]

همچنین در سال ۱۳۷۳ش مجموعه‌ای تلویزیونی درباره زندگی شیخ مفید با عنوان خورشید شب و با نویسندگی محمود حسنی و کارگردانی سیروس مقدم ساخته شد و در سال ۱۳۷۴ش از شبکه دوم سیمای جمهوری اسلامی پخش شد.^[۴۴]